Hlimthla

Hlimthla

Wednesday, September 14, 2016

FEELING REASONING AND AWARENESS


                    FEELING REASONING AND AWARENESS
                                                                                                
                                               

            Kan   thupui   hi   han  en   mai  pawh  hian  a lian  ber  atanga  a  te  ber   thlengin Mizo  tawng  a  ni  lo  tih   kan   hre  theuh   awm  e . Mizo  tawnga  thu   ziak  hi  chuan a    tam  thei  ang  ber  Mizo tawnga  dah  hi  ka duh dan leh ngaihdan a ni  a .Amaherawhchu   kan thupui  te  hi  Mizotawngah  a awm loh  avangin  a nihna  angin ka dah  ta a ni e. Kan thupui  hi rilru  lam zirmi (Psychologist) te  chuan a  awmzia  leh  nihna  kan  hre  bel  hle awm   e.  Amaherawhchu ,  kei  thiamna  lama  hriam lo  leh  ngaihtuah  tawi  tak  hian ka hriatthiam   ve  dan  zulzuiin   Zoram  nun  ka  vei  ve  dan nen   hmehbelin ka han thlasik mau  puahpui  ve  phawng  ang  e.

            Mihringin  kan   chhiar   emaw benga   kan hriat  emaw ,  mit a  kan  hmuh  emaw hnua  kan rilrua  kan lakluh  hnua a awmzia nihna hria a, a tha lam emaw chhe lam emaw zawnga  kan rilruin a vei hian  ‘feeling’  a  ni. A  tawi  zawngin  hriatna  mai  tih  a  kawk a  ni. Reasoning  ve   thung   erawh  chu   kan   thil   vei  kha   a  awmzia   kan  hriatchian  a ,  eng  vanga  lo awm nge ?  Engnge a nghawng ?   Engtinnge   kan  dan  ang ?  tih   kan   hriatchian   hian   reasoning a  ni. Awareness  ve  thung  erawh  hi  chu  kan  thil  vei  leh hriatchian  hnua  venhim emaw  tihchak  zawnga hma  kan  lak a,  ke  kan  pen hi a   ni. A tawi  zawngin thil  tha  lo laka inven te , kawngtha  inkawhhmuh te, remchang  leh  kalhmang  inzirtir   te  hi  a  ni   mai   awm   e.

            Mihring  hi  a  bik  takin  Mizote  hi  kan  mizia  leh  nundan  azirin  a chunga kan sawi  tak   ang   khian   a   tak  ram  thleng   pha  si  lo a ,  hriatna (feeling) leh  a  ngaihna hria (reasoning)  a  hmalakna   tur  hre   reng  si , chuti  chunga   hmalak  tum  lo  leh  pen chhuah  tum  lo  kan  tam  em  em a  ni. Mizote  hi  a  tlangpuiin  mize  nghet lo leh   rilru inthlak awlsam em em kan  ni a. Awareness  thleng pha  si  lo  leh  hma  la  tak tak peih si lo  mahni  hriatna  leh  ngaihdan  au  chhuahpui  vak vak   tawk  lah  kan  awm  zul mai a, chutiang  hmasawn  lo  khawvelah  chuan  tual   kan  la chai ve laih laih  ni te hian  a lang rum rum  mai. He  kan thupui tarmita hmang chung  hian kan tunlai  Mizo nun ngei pawh hi hlawm nga    (1)   Sakhuana (Religion)       (2) Cultural  (Hnam  nunzia)     (3)  Politics (Ram  inrelbawlna)     (4) Ei   leh   bar  (Economics)   (5) Infiamna (Sports)  ah  te  thenin  han   thlir   kual  dawn  teh   ang.

            (1)Sakhuana (Religion) : Mizote  hi kristian zaa za  kan inti a, Pathian thu lamah pawh  kan sang  hle a. Zalen takin kan duh  hun  hunah  kohhran  thiltihnaah  kan  tel thei a,  fellowship  leh  inkhawmpui  lian  tak tak  kan siam a , thupui tha  tak tak neiin thu tha tak tak  kan  ngaithla thin a,  ramthim  veiin  rawngbawlna  lamah  fuihna thu  tha  tak tak kan  infah  tawn  thin  a  ni. Heng  thu  te hi  kan ngaihthlak lai chuan  tha kan ti em em a. Mahse , kan ngaihthlaka tha kan tih piah lamah chuan kan ngaithla zo a han thawkzui leh
Bawhzui  peih  kan tlem  leh  pharh thin a ni. Hei vang hian alawm kan ram hian that lam kan  pan theih loh . Pathian thu pawh kan hria, ataka zawma rinawm tak a thawk peih kan tlem  lutuk  hi  a  pawi  em  em  a  ni.
            (2)Khawtlang (Society) inrelbawlna: Mizote hi khawtlang nun inpawh tlang em em kan ni a. Khawtlang ralmuang leh nuam, mi dangte tanpui  thin, rethei leh hnuaihnung zawkte  ngaihsak thin ni mah ila khawtlang inrelbawlnaah hi chuan kan del dul ngaihtuah chuan  mi  thahnemngai  tlemte  te zara  mualpho  lo mai  kan ni  te pawh  ti ila a sual tam lo  vang. Kan society-a  bet  tlat , aia upa zah thiam te , thuhnuairawlhna te , rinawmna te, thianghlimna  te , hnuaihnung  leh  rethei  zawkte  khaikan  duhna  thinlung  te  leh  Mizo nih  tinuamtu  dang  tam  takte  hian  tlem tlemin  kian zai a rel ta  nge kan nun atang hian kan  paih bo hret hret  zawk. Mizo society-a  a  lailum  luahtu  ber  tlawmngaihna   pawh chuaiin  tlawmngaihna   tih  pawh  tlawmngiatna tiin kan thlak a. Tlawmngai tur pawhin inphut  chhuah  a  ngai  ta  hial  a  nih  hi. Mizo  irawm  chhuak ngei pawhin thlan lai tura hlawhfa  lak  a  rawt  ngam  ta  hi  eng  vang  nge  ni  ang ?  N.G.O   hrang hrang  Y.M.A, M.H.I.P,  M.U.P  etc , te  a  ding  a, inkhawmpui  lian  leh  conference ah  te  thusawi mai bakah  lemchan  leh  thiamna   chi   hrang  hrang   hmangin   zirtirna   kan  dawng  thin  a. Mahse,  hma  kan  sawn thei  mawlh  bawk  si  lo.
            Kan  inkaihhruaina  leh  inzirtirna  dawn  te hi hmana kan pi leh pute’n  Zawlbuka inzirtirna  an  pek  ai   khan  a   tha  zawk  tih  theih  tur  vek  a  ni  si  a.  Heti  chung hian engvanginnge  hma lam pan  lova   rih artui phur ang  maia  kan hawi kan hawi tak mai. Hei  hian  kan  hriat  mai  piah  lama  a  tak  ram thleng  peih  lova  a  phawvuaka  kan  tal mai  mai  vang  a ni  mai  lo  maw.
            (3) Ram (politics) inrelbawlna : Ram  inrelbawlna  lama  kan  dinhmun  pawh hi hmuh  hmaih a har  khawp mai. A chhan chu kan raminrelbawlna (Politics) te hi han  thlir ila diknain hmun a chang tlem tial tial a, retheite rahbehna a nasa tial tial a, eirukna chuan a  lailum  ber  changing mi tam  takin  kan  luhchilh  mek a. Heng  zawng zawng hi hriain thalai  te  han harhchhuak  thin  mahse  kan  thupuia  kan  sawi  ang  hian  kan  hritna  leh ngaihtuahnain  a  phak  ve  tawk china   tihdamna leh venhimna  kan rilrua awm pawh mi dang tih torah kan dah hmiah ngam, tlat a ni. Chutih lain a awmzia pawh hrilh fiash thiam lova  politics  khel ka n kat nuk bawk nen. Han  vei  ve viau  thin mah  ila hma  la zui  leh bawhzui  peih  tak tak kan vang hle thung si. Kan thawm chiah hi a ring emaw ni tih turin                                              kan ram inrelbawlnaa mi dik lo nia kan hriat, Minister te, Officer lian te hi han demin han haw  viau thin mah  ila  dik tak chuan kan chawbel min rawn zenpuia kan nghei dawn em te  a nih loh chuan a tak ram thlenga han do peih kan ram hian a neilo takzet a ni. Thalaite leh mithiamte’n ngun takin  ngaihtuah ila kan  thiamna leh hriatna te hi ngawih bopui mai lovin kan ram dinchhuah nan kan thiamna leh finna hmachhuanin i pen ang u
            (4)Ei leh bar (economics) : Mizote  hi hmanlai  chuan  lo  neia   eizawng   kan  ni a, khawvel  thiamna  leh  changkannain  min  chim  hnu  pawhin   a tam zawk chu lo neia eizawng  kan  nia , lo nei  ngawt  lo pawhin  eizawnna  tham tam tak a  awm teuh  tawh  a ni. Chuti  chung  chuan  thalai  lehkha  thiam  leh  thiam  lo  hna nei lo  kan kat nuk tho a. Sorkar  hna chauh  kan thlir nge  kan  thawh awm tawk kan thawk peih  lo tih pawh  hriat hran a har khawp mai.  Hna a vang kan ti chung hian  kan vela hna,m dang tam tak chuan thawh  sen loh an hmu reng tho  si. Kawng engkimah  eizawnna tlak tur chuan taima taka beidawng lova  huaisen taka kan thawh a tul a ni. Mahse, thalai tam  tak hna hmu lova nu leh  pa  chawm  hlawma tei  vel mai mai  kan  tam hle bawk si a. Hetiang  hrereng  chung chuan  Mizote hi hnam taima  kan ni tih luih  talh a har khawp mai. Mahni  inchawm thei leh  eizawnna  nghet nei nih hlutna leh thatna hre  deuh vek si  hi mahni  inchawm zo tura hma la tak tak ngam kan vang hle mai.
            Chu mai  a ni lo,  mahni  thawhchhuah baka sum hmang thin  leh lakluh  mil  lova che  thin kan ni  tlangpui  lehnghal a. Mahni thawhchhuah mila awm zak  kan tam em em bawk  a. Ngun taka kan ngaihtuah chuan a  zahthlak hle  a ni. Chuvangin  thalaite’n  ngun taka   kan   ngaihtuah  a hun  tawh em  em  a ni.  Mahni kea  ding ve thei tura  eng  pawh huama  kan beih  ve a hun tawh  em em  a  ni.
            (5) Infiamna (Sport) : Infiamna lamah hian Mizote hian talent kan nei tha em em a. Kan hawina lam zawngah hi chuan rampum huap mai pawh ni lo khawvela lang pha kan nei ve ta nual mai. Infiamna chi hrang hrang kan ti thei zul a, talent tha tak tak pawh kan nei. Amaherawhchu, fet deuh taka thlir chuan a nawlpui hi chuan hlawhtlinna tak tak chang tur hi chuan kan la bei tawk lo deuh ni hian a lang thin. Sorkar-in hma a la chak lo kan ti a, a dikna lai chen pawh a awm; amaherawhchu, a pawimawh ber chu keimahni kan ni.
            Mizote hi insum theilo tak mai kan ni lehnghal a. Infiamna nen a kal kawp thei lo tih hre reng mah ila kan  tawrhchhelna hian a tlin lo ni berin a lang .Thil nihphung kan hria  a, hlawhtling tura beih dan kan hria a, a taka hma la ngamte hlawhtlinna lawmpuiin ngaisang viau mah ila  mahni tih ve tura dah a, ‘keimahin ka ti ve thei a ni tia ke pen ngam kan vang hle lawi si.Hlawhtling tur chuan pumpelh  leh kawng awlsam a awm lova, a taka tawn ngam apiang an hlawhtling mai a ni.
            Kan sawi tak zawng zawng te thlir let hian mizote hi mize nghet lo tak kan ni ti ila a dik awm e. A nihna hrechiang  lem lova bawh huam huam kan ching hi sim a hun tawh takzet a ni.Thil tam takah kan inrawlhin kan inhnamhnawih dem dum a; mahse, a tak ram thleng a hlawhtlinna lazai pal chat ngam turin kan huaisenna leh taimakna hian a tlin thinlo a ni. Kan hawina lam chu politic a ni emaw, kohhran a ni emaw, sport a ni emaw, eizawnna a ni emaw hlawhtling tur chuan tih tak takna leh tumruhna nen kan beih a ngai tak zet a ni.
            Kan han sawi tak atang hian feeling emaw reasoning emaw tuallai ringawta thai vel mai mai tawh lovin mahni pawh awareness tha tak neia mahni inpe chunga kan thawh a hun tawh tak zet a ni. Tunlai khawvelah chuan a ngaihna hriat mai a tawk lo va, a taka thawk leh sulsu ngam hi kan ramin a mamawh tak zet a ni. Khawnge Mizo ral hma a zam ngailo,thian chhan thih ngam, lu chum ban chum huama ram tana bei ngamtu inti te hian kan Mizo society hlutna te,zahawmna te hi chhawm nungin puanven sawi chhingin kan ramin ‘Chhantlak ka la ni e…’a tih lawm lawm lai hian duhamna te , mahni hmasialna te,hlemhletna te, eirukna te vanga khur chhe mai lovin mahni chauh inngaihtuah lovin  kan ram tan tiin  kan ban leh khup zawi tawhte tichak thar lehin hmasawnna lamtluang zawhin ke I han pen tlang leh teh ang u.

Monday, September 12, 2016

MAHNI INDAHPAWIMAWHNA (INDIVIDUALISM) IN KHAWTLANG A NGHAWNG THA LO TE

MAHNI INDAHPAWIMAWHNA (INDIVIDUALISM) IN KHAWTLANG A NGHAWNG THA LO TE
Individualism-in kan khawtlang nun a nghawng tha lo te hre tur chuan Individualism hi chiang zawka kan zir a eng chiah hi nge a nih kan hriat hmasak a ngai a ni. Individualism hi Latin tawng ‘indÄ«viduus’ atanga lak a ni a, a awmzia chu thenhran theihloh leh pawh sawn theihloh tihna pawh a ni thei ang.
Markus and Kitayama (1991) te chuan individualism chu “mahni mimal ngaihdan chhungril atanga chhuak, hun inher zel anga mahni kan in ngaihdan, leh midang aia kan danglamna te hian a siam a ni” an ti a.
            Individualism han tih hian mahni duhzawng leh tha tih zawng ang chiah a kal a, midang te ngaihdan leh tha tih zawng a innghat lo leh chumi anga awm tumna leh a dodaltu apiang laka inthiarfihlim emaw lo dodalna hi Individualism a ni kan ti thei ang. A tawi zawngin mahni chiah inngaihtuahna a ni ti ila a sual tam awm love. Individualism hi mihring mimal chhanah lo pawh thildang ram te, khawtlang te, chhungkua ah te pawh an hmang tho mai. Ram, khawtlang leh chhungkaw dang ngaichang lova an mahni chiah ngaihtuahna reng reng ah pawh hian he individualism tih hi a a hman theih bawk a ni.
            Khawtlang nun hi chi hnihin a then theih a pakhat zawk chu collectivism an ti a, thil a huhova ti thin, in rel bawlna pawh awm hona atanga chin fel leh thil dik leh dik lo pawh a tam zawkin an thlir dan atanga teh a ni thin. A pakhat zawk chu kan thupui anga mimal duhdan dah lal a midang thlir dan dah pawimawh lohna khawtlang nun a ni. Mahni nun theuh buaipui leh mimal harsatna pawh mimalin a ching fel thin.
Mizo te pawh hi kan history chhui chuan kan sawi hmasa zawk ang hian khawtlang nun chu inpawh leh  ahuhova in relbawl thin kan ni a. Tha leh tha lo te, mawi leh mawi lo te, thiang leh thiang lo te hi mi tam zawk thlirna (chu chu kan serh leh sang, kan culture leh tradition te hi a ni a) chumi atanga teh thin a ni. Chhiatni leh thatni ah te a huhova inrelbawlna fel tak nena intuarpui a in lawmpui thin kan ni. Mahse tunah chuan changkanna in min nuai a, khawvel hmundang ami te tihdan kan la ta a, eng zawk nge kan nih tih hriat hran harsa khawpin kan chawhpawlh ta a ni.
            Individualism kan tih hi lehlamah chuan a dik zawnga hman chuan thil tha tak mi tam tak ten an lo hlawhtlin pui tawh leh khawvelin mi ropui a kan chhiar te dinhmun sang a dah thin tu a ni ve tlat thung si a. Mahatma Gandhi a khan midang te ngaihdan aiin ama ngaihdan leh a thil tum vuan tlatin India ram zalenna min thlen pui a ni. Martin Luther King Junior khan midang ngaihdan tawmpui lovin ama thlirdan dang lam tak hmangin midum (negro) te dinhmun sang zawkah a hlangkai a chanvo tha a chantir a, Abraham Lincoln a pawhin midum te tan zalenna a sual chhuak in he khawvel awm chhung a kan hriat reng tawh turin President a  nih laiin sal a chhuah tih kan la hre awm e. America ram te pawh khu he individualism avanga hlawhtling niin tam tak te chuan an ngai ve leh thung si a ni. Chutih laiin mihring te hi huho a awm thin leh a hu hova damkhaw chhuak thin kan ni tho si avangin, mahni ngaihdan vek in kal ta ila kan khawvel hi chenna tlak lovah kan chhuah dawn si a. He khawvel a chhiatna tam tak leh sual tam tak te pawh hi mimal ngaihdan chawi len a midang ngaihdan eng atan mah a ngaihlohnain a hrin chhuah tho an ni si a. A tlangpuiin individualism chuan a tha lem leh chhe lamin nghawng a nei tihna a ni ta ber a nih chu.
            Mizo te hi a hniak tam lam apiang zui tur leh upate thu chu a kawi a ngil a zawm tur a zirtir kan ni thin a, kan lo changkang a, khawvel hmun hrang hrang kan dap ve tak si ah chuan,  mahni ngaihdan din pui ai chuan midang ngaihdan a thlamuang zawk kan ni fo thin na hian nasa takin hnamdang te nena kan chenho chang hian buaina min thlen fo thin. Kan khawtlang nun hi a huhova inrelbawl thang kan nih avangin mimal taka thil a kal hian kan hrethiam lo fo thin a, abik takin kan sakhuana Christianity phei hi chuan min la phuarkhawm tha in kan kal hrang ngam meuh lo niin a lang. Khawthlang sap kan tih mai te khawtlang nun entawn a mimal dah pawimawhna lama ke kan pen tan hian kan khawtlangah danglamna a thlen fo thin a, hei hi tam tak tan chuan tha lo tih avanga au chhuahpui tlak leh thalai te thlen ni a ngai te tan chuan sawisel tham a tling fo thin.
Kan sawi mahni inngaihpawimawhna (individualism) hian engtin nge nghawng a tha lo zawngin a neih ilo thlir dawn teh ang.
1.      Hnam chin dan phung (culture) a ral tial tial thin: Hnam hrang hrang te hian chin dan bik leh thlir dan bik kan nei theuh a, hei vang hian a pel a kal hi kan duh lo fo thin. Heihi min phuarkhawm tu a ni a, a tangkai hle a ni. Changkanna leh hmasawnna avangin he khawtlangin min phuarkhawmna hi a chaklo tial tial a, mimal duhthlanna dah len telh telh a nih hian kan chenho na kawngah nghawng a nei a, chindan leh tih than dan te hian ngaihpawimawh an hlawh tawh lova, mimal tihdan apiang pawmloh ngam a ni ta lova mahni duh dan angin chhiatni thatni a kan inrelbawlna te chu pawhfan a lo ni ta zel a nih hi. Hei hian kawng tam takah chuan chindan tha kan neih tam tak te hi a luahlan a, a lo bo chho tan ta mek zel a nih hi. Individualism hian a huhova cheng thin hnam te hi a nghawng na ber zel a ni.
2.      Khawtlang a chenhona ah mawhphurhna mumal a awm lo: Chenho theihna tura tangkai em em chu mawhphurna hi a ni. Khawtlang a kan dinhmun leh nihna azirin mawhphurhna kan nei theuh a hei hian mumal takin mihringte hi min phuarkhawm thin. Kan nihna angin tih tur kan nei thin a entirnan nula leh tlangval nih chuan khawhar in a tlaivar a thlan te lai turin mawhphurhna kan nei a. Heng mawhphurnhna te hi bo ta se Mizo hnam anga chhuang taka kan sawi thin tlawmngaihna te, aia up ate zah thiamna te, dinhmun hnuaihnung zawk khai kan duhna te, leh sawi tur tam tak pawh a awm ang heng te hian awmzia a nei tawh lovang. Chhiatni a YMA kan hmachhuanna leh kan thlamuan pui thin em em na te hi a tlem tial tial anga, hmala tur bik awm lovin kan buai hle thin dawn a ni. He individualism hian mimal zalenna nasa tak a pek avangin chennho na tura pawimawh em em mawhphurhna hlen pawisa lovin a namnul ta thin a. Hetia mawhphurhna hlen loh a a awm thin hi khawtlang nun tlakbal na hmahruai a ni fo thin. Mimal ngaihdan a lal tak chinah chuan kan mawhphurhna chenin alo chiang tawh lova, kan tih tur leh tih loh tur chin hriat hran a har tawh hle a ni. Thenawmte in hau thawm hriat reng pawhin va inrawlh a va thelh mai kha tih tur ni awm tak a nih lain, midang nuna inrawlh mai a rem lova ngaihtuah ngun deuh phawt a ngai ta zel a ni. Individualism a san na ram China ah te chuan midang tanpui ngawt te hi a tanpui tum tu ten harsatna an tawkin an tan hlauhawm zawk niin an sawi leh zel mai. Hetia individualism lama kan tlan zel hi chuan a huhova kan tih tur insem fel a, in hrilh hriat ngai lova kan inpuih tawn tel tel hun hi a liam anga kan mal tlat tawh anga, awka leh remtihna hmu phawt loh chuan mi nunah kan inrawlh tawh lo anga tih tur bik pawh awm lovin kan la nung ve mai mai dawn niin a lang.
3.      Thil tha leh thalo, dik leh dik lo hriat hran a har thin: Khawtlang nun khalhtu pawimawh em em chu thil ngaihhlut zawng leh ngaihdan hrang hrangin a siam thil dik leh dik lo thliarhranna te hi a ni. Hemi atang hian dan leh dun, chindan hrang hrang te hi alo chhuak thin a ni. Chumi alo nih takah chuan kawng tamtakah chuan individualism nen hi chuan a in kalh fo thin reng a ni. Individualism a kan luh hian midang ngaihdanin pawimawhna a neih tak si lovah chuan khawtlang kalphung aiin ka nun a ni tih nunah kan lut ta a, midang ten mawi leh tha an tih ah ni lovin kan ngaihdanah a innghat ta a ni. Mahni tha tih an zawng zawngin kan nun kan hmang ta a tha leh tha lo, mawi leh mawi lo tehna tur a awm tak si lovah chuan midang nun ah kan inrawlh ta meuh lo. Hetia mahni duh dan leh tha tih zawnga kan awm hian thalaite a biktakin thangtharte tan an rawn zir tur leh an entawn tur, an nun kaihruaitu tur an mamawh em em hi an hmu ta thin lova an entawn ber chu mahni duh dan anga nun a ni ta thin a hei hian khawtlang nun nasa zawkin a nghawng ta thin a ni. Mitin mahni duhdan anga kan awm takah chuan a dik leh dik lo thlengin hriat hran a lo har ta em em a ni.
4.      Khawtlang inrelbawlna leh min phuar khawmna ah nasa takin nghawng a nei thin: A hma a kan sawi tak te ang hian khawtlang nun hi chu a huho leh mi tin huap zo a nih thin avangin mimal ngaihdan rawlh a nih chiah hian nasa takin inpumkhatna a tlahniam thin. Kan inpumkhatna a chhiat chiah hian kan inrelbawlna te chuan awmzia a nei lova. Khawtlang nun mumal lo takin kan awm fo thin. Mizo te pawh hi individualism in min luh chilh takah chuan kan inrelbawlna ah hian zawm bik tur mumal awm lovin alaiah kan tangkhang mek a ni.
5.      Individualism hian a hausa leh rethei te inkar a tizau zual thin: Mizo khawtlang nun nawmna em em chu kan inpumkhatna hi a ni a. Rethei tan pawh a thlamuan thlak em em thin. Mahse, heng hi zawi zawiin kian zai an rel ta. Mitin mahni hma zawn chiah kan thlir tan ta. Kan khawpui neih Aizawlah te phei hi chuan mahni thenawm te meuh pawh an in hre tawh lo chu a nia. Mi nuna kan inrawlh tawhloh ang zat zet hian kan harsatna ah pawh kan in pui bawm tlem ta tial tial a heng vang hian a tuar tu ber chu mi rethei te an ni zel a ni. Mahni tana tha tur leh hlawk tur bak ah chuan kan in rawlh duh ta meuh lo. Hei hian hausa te leh hausa te inzawmna a siam a retheite ngaihthahna a thleng ta a ni.

Kan han sawi tak te hi ngun taka ngaihtuah chuan kan tawng mek leh kan hun tawng mekin a hrin chhuah pui mek a ni. A bik takin nu leh pa te hian thalaite kan demin an nunin a zir loh vanga hetinga a awm ta mai kan ni emaw kan ti fo thin. Kawng tam takah chuan hunin a herchhuahpui avanga thalaite min hruai kawi mai chauh zawk a ni. He individualism kan sawi tak mil pui chiahin internet leh media chak em em in min chim mek bawk si a, thiante nena awm ho dul dul aiin mahni room chhung atangin khawvel tukverh ah dakin kan inzawm tawh bawk a. Eizawnna hrang hrang zan lama thawh a kan hnathawh hun chi a lo pung zel a, mitin mahni tuanna mualah kan in sawrbing ta zel a. Hei hian nasa takin kan khawtlang nun ah nghawng a nei a a huhova thil tih a tlem ta zel a ni. He individualism hi tun dinhmunah chuan kan dan a kan tihtawp theih ni pawhin a lang ta lo. He khawvel changkanna in a ken tel tlat a nih vangin a rual a kal dan kan zir a ngai ta niin a lang. A bik takin mizote phei hi chuan he individualism hi kawng tam tak a kan mamawh chu a ni ve thung tlat bawk si a ni. Mahse ngun taka ngaihtuah chuan kan khawtlang nun a lo nawm lehzual a, harsatna kan hmachhawn thiam theihnan chuan he individualism in min run mek lai hian inzirtirna tha nena kan hmachhawn a, sawisel mai lova a ruala kal kan zira kan hman thiam ve a ngai a ni.

Friday, September 9, 2016

PIANGSUAL RUALBANLO TE LEH KOHHRAN

PIANGSUAL RUALBANLO TE LEH KOHHRAN
(3rd December, 2015: International Day of People with Disability pualin)
            ‘Disability’ tih hi mizo ten ‘piangsual rualbanlo’ kan tih hian a fun kim mai awm e. Piansualna chu taksa ah emaw rilru lam ah emaw kan nih tur ang a nih phak loh avanga kan chet velna leh kan hriatna thleng a nghawng a neih hi a ni kan ti thei ang. PWD Act 2005 chuan piangsual rualbanlo a tin chin te chu Mitdelna leh khaw hmuh fiahlohna (Blindness & Low vision), Beng chhet/tha lo te (Hearing impairment), taksa che thei lai che vel thei lo (Loco motor disability), Rilru lam a piangsual (Mental retardation and Mental illness), leh Phar vei dam leh tawh te (Leprocy cured) an ni tlangpui a ni. piansual rualbanlohna hi pian pui a awm a, hrisel lohna leh accident vanga thleng te pawh a awm thei a ni. Kan piansualna pawh hi rilru lam leh taksa lamah a neih theih a ni.
India ramah hian kum 2011 census in a tarlan dan chuan mihring 26,810,557 te hi piangsual rualbanlo an ni a, chu chu India ram mipui za zela 2.21% an lo ni reng mai. Piangsual rualbanlo zingah hian hmeichhia (40%) aiin mipa (60%) an tam zawk a, khawpuiah (31%) aiin thingtlangah (69%) an tam zawk lehnghal. Piansual rualbanlohna kan tih hian tar chaklo zawkte a huam avangin piangsual rualbanlo kan tih tam zawk te hi kum upa lam an ni.
International Day of People with Disability
International Day of People with Disability (Khawvel rualbanlote ni) hi kum tin December ni 3 ah hman thin niin kum 1976 atanga hman thin a ni a. He International Disability Day hi piangsual te chhawmdawlna leh an hmasawnna ngaihtuahna hun (meeting, discussion, seminar etc.) atan te hman thin a ni. Kum tin thupui hran neiin hman thin a ni. Mi pangngai in harsatna anga kan ngaih ni lem lo pawh hi Piangsual te tan chuan sual tham fe a ni thin a. Hei vang hian kan environment te hi an tana awlsam tur a kan siam a ngai thin a ni. Hetiang lama hma kan sawn theihna turin thupui hranpa siam a ni thin a ni. Kumin pawh hian thupui “Inclusion matters: access and empowerment for people of all abilities” tih hmangin hun hman tur a ni. Piangsual rualbanlote hi kan zinga harsatna nei lova an chen ve theihna hi a ni ber a, chumi tur chuan an dinhmun atanga an banphak theih tur a ruahmanna siam a anmahni ke a ding thei tura tanpui hi a ni. Piangsual rualbanlote hamthatna tur hi ram changkang zawk te chuan an ngaipawimawh em em a ruhmanna pawh nasa takin an siam thin a ni. UNO General Assembly chuan kum 1981 kha International Year of Disabled Persons atan puangin kum 1983 atanga kum 1992 phei kha chu United Nations Decade of Disabled Persons ah a puang nghe nghe a ni.
India Ram Dan leh Piangsual Rualbanlote
            India ram danpui (constitution) pawh hian heng piangsual rualbanlo te venhimna leh hmasawn na atan hian dan tam tak a siam a. A bik takin India Constitution Article 5na atanga 17na thleng phei te hi chu intluktlanna lam hawi leh chaklo zawk te venhimna te an ni hlawm. Heng bakah hian dan tam tak siam a ni a, India Lunacy Act 1912, Mental Health Act 1987, Rehabilitation Council of India Act 1992, Person with Disability Act 1995, National trust Act 1999, leh Right to Education Act 2010 te hi a langsar zual te an ni. Tuna kan hman mek PWD Act 1995 hi lo thlir bik deuh ta ila. He dan hi Persons with Disabilities (Equal Opportunities, Protection of Rights and Full Participation) Act, 1995 a ni a, He dan hian kawng hrang hrangin piangsual rualbanlote tan ruahmanna tam tak a siam sawi vek sen phei chu a ni lovang a, a pawimawh zual te a lo thlir ta ila.
1.      Central leh State Coordination Committee din: He dan hian sorkar fung vuantu te chu Social Welfare minister kaihhruaina hnuaiah dinin, piangsual rualbanlo te hmasawnna atana sorkar hmalakna te a enfiahin a ennawn thin a. Ruahmann felfai tak (policy) siam turin thurawn a pe thin a ni.
2.      Piangsual Rualbanlo te zawn chhuah leh invenhim: Mi tam takin ngaihdan diklo avangin an nihna an thup a, thingtlang kilkhawr ah hrialohna avangin ngaihthah a ni fo thin. Nasa lehzual zawka piansualna a thlen thin a vangin a hma thei ang bera zawnchhuah a, a zau thei ang bera inzirtirna neih thin tur a ni.
3.      Zirna pek (Education): Piangsual rualbanlo te hi kum 18 an tlin hma chuan a thlawnin zirna hi pek thin tur a ni. Sikul pangngaia remchang siam sak thin an ni. Heng bakah hian special school din sak a an mahni mil tawk a thiamna hmantangkai theih zirtirna tur ruahman tur a ni.
4.      Hna thawh tur zawn sak (Employment): Piangsual rualbanlo te hi an thawh awm tawk siam sak hi sawrkar mawhphurhna a ni a. Hna thenkhatah piangsual rualbanlo te tan reservation neih thin a ni. Hemi bakah hian an thawh awm bik ah training buatsaih sak thin an ni.
5.      Inthliarhranna paihbo (Non-Discrimination): Rilru lama kan enhranna mai piah lamah hian heng kan vela kan chenna in leh lo, vantlang hmun, Biak In, kawng leh inkal pawhna ah te pawh hian an tan awlsam taka an chen ve theihna tur ruahmanna siam tur a ni. An pian sualna avanga hna a lak duh loh te, kaisantir duh lo te hi phalloh a ni bawk.
6.      Zirchianna neih (Research): Piangsual rualbanlo te hi tanpuina tha pe tur chuan zirchianna neih a, an dinhmun hriat chian hi a pawimawh hle a ni. Sawrkarin mithiam te ruaiin an dinhmun leh an harsatna te zirchianna a nei thin a ni.
Kohhran leh Piangsual Rualbanlote
            Hetiang khawp a piangsual rualbanlo te tana sawrkarin hma a lak tawh hnu hian Kohhran te hian tih tur kan nei ve in kan inhria em le? Kohhran nei tu Isua Krista hnungzuitu kan nihna atanga chhutin tihtur kan ngah viauin kan inhria em le? Heng zawhna te hi piangsual rualbanlote tanpui na kawnga Kohhran mawhphurhna hrang hrang kan hlen ngei tur ni a ka hriat kan tarlan hmang te hian chhan han tum dawn teh ang.
1.      Physical barrier laksawn: Physical barrier kan han tih mai hi chu kan sakhaw hmun leh vel te hi a ni. Zirchianna tak chu nei lo mah ila Biak In ka hmuh ve phak chin a tam zawk te hi chu piangsual rualbanlo te tan a lawiluh theih loh, a zawn a zawn ngai hial hmun te hi an ni hlawm a ni. Biak In chhung han lut ila Wheel chair luh theiha siam hi a vang hle a ni. Tin kan Biak In hmun te, inthiarna te, tui intur dahna te hi piangsual rualbanlo te tana rem chang siam a tlem hle. Hei vang hian taksa lama piangsual rualbanlo tam zawk te phei hi chu bazaar leh khawlai aiin Biak In a lawilut hmuh tur an tlem zawk hial ang. Kan sawrkar building leh vantlang hmun tamtakah dah ni rihlo mah se Biak In ah hian bul tan ila ava duhawm em.
2.      Attitudinal barrier paihbo: Attitudinal barrier kan tih hi chu kan thilr thlir dan hmang a piangsual rualbanlo te kan dah hranna ti ila a sual awm love. A chunga kan sawi tak ang a Biak In len luh a remchan loh vang leh kan rilrua enhranna a awm avang hian kan chhungte abik takin rilru lama piangsual rualbanlo te hi Biak Inah kan hruai meuh lo. Hei hi kohhran member te hian kan thlak a hun tawh takmeuh a ni. Thalaite hian bul kan tan a pawimawh a ni. Piangsual rualbanlote chhaih nawmnah leh inbawl te phei hi chu kristian piangthar tan chuan tih loh hulhual tur a ni. Kan zinga thlamuang taka Pathian an fak ve theihna turin hma kan laka tul a ni.
3.      Programmatic barrier: Kan inkhawm leh programme siam thenkhat te hi chu Piangsual rualbanlo te chhim ve theihin kan siam a pawimawh hle a ni. Khawvel changkang zelah kohhran hian a hranpa a pathian an pawl a an biak ve theih dan tur te hi kan la ngaihtuah a kan buatsaih ala tul dawnin a lang. An hriat thiam ve phak tawk ang a kan programme te pawh kan siam a pawimawh hle dawn a ni. Hemi bakah Communication barrier te hi kan sut tur leh kan dah kian tur a nih avangin an tana harsatna awm lova mitdel, mit thalo, bengngawng leh bengchhet te pawhin kan ruala Pathian an biak ve theihna tur hi kan mawhphurhna kan kova innghat tlat a ni.
Tlawngkawmna

Kan pipute khan piansualin tlai luat a nei lo tiin Piangsual rualbanlote an endawng ngai lova. Khawvel changkang zelah a sawi a sawi duhtawk mai lovin dan ah te hial siamin piangsual rualbanlote hi chawisan leh enkawl an ni ta hial a. NGO leh pawl dang tam takin hma an la a, MHIP pawhin nasa lehzualin vohbik hming put tirin hma an la a. Chutih laiin hma la awm ber Kohhran lah chu thilpek, tawngtaipui leh an pual a kum khata hun hman ah kan la duhtawk tlat a. Lal Isua kha rualbanlote zinga rawngbawl thin a ni a, a din a kohhranhote hian a hnung kan zui zo lo hle a ni. Anmahni hmangaih a enkawl turin kan infuih a ataka kan lan chhuahtir a tul ta niin alang. Kan zinga an tel ve theihna tura hma kan lak thiam ava tul ta em. Heng kan sawi tlem te tal pawh hi thalaiten ngaipawimawhin hma han la tai la ava tangkai dawn em.