FEELING REASONING AND AWARENESS
Kan thupui hi han en mai pawh hian a lian ber atanga a te ber thlengin Mizo tawng a ni lo tih kan hre theuh awm e . Mizo tawnga thu ziak hi chuan a tam thei ang ber Mizo tawnga dah hi ka duh dan leh ngaihdan a ni a .Amaherawhchu kan thupui te hi Mizotawngah a awm loh avangin a nihna angin ka dah ta a ni e. Kan thupui hi rilru lam zirmi (Psychologist) te chuan a awmzia leh nihna kan hre bel hle awm e. Amaherawhchu , kei thiamna lama hriam lo leh ngaihtuah tawi tak hian ka hriatthiam ve dan zulzuiin Zoram nun ka vei ve dan nen hmehbelin ka han thlasik mau puahpui ve phawng ang e.
Mihringin kan chhiar emaw benga kan hriat emaw , mit a kan hmuh emaw hnua kan rilrua kan lakluh hnua a awmzia nihna hria a, a tha lam emaw chhe lam emaw zawnga kan rilruin a vei hian ‘feeling’ a ni. A tawi zawngin hriatna mai tih a kawk a ni. Reasoning ve thung erawh chu kan thil vei kha a awmzia kan hriatchian a , eng vanga lo awm nge ? Engnge a nghawng ? Engtinnge kan dan ang ? tih kan hriatchian hian reasoning a ni. Awareness ve thung erawh hi chu kan thil vei leh hriatchian hnua venhim emaw tihchak zawnga hma kan lak a, ke kan pen hi a ni. A tawi zawngin thil tha lo laka inven te , kawngtha inkawhhmuh te, remchang leh kalhmang inzirtir te hi a ni mai awm e.
Mihring hi a bik takin Mizote hi kan mizia leh nundan azirin a chunga kan sawi tak ang khian a tak ram thleng pha si lo a , hriatna (feeling) leh a ngaihna hria (reasoning) a hmalakna tur hre reng si , chuti chunga hmalak tum lo leh pen chhuah tum lo kan tam em em a ni. Mizote hi a tlangpuiin mize nghet lo leh rilru inthlak awlsam em em kan ni a. Awareness thleng pha si lo leh hma la tak tak peih si lo mahni hriatna leh ngaihdan au chhuahpui vak vak tawk lah kan awm zul mai a, chutiang hmasawn lo khawvelah chuan tual kan la chai ve laih laih ni te hian a lang rum rum mai. He kan thupui tarmita hmang chung hian kan tunlai Mizo nun ngei pawh hi hlawm nga (1) Sakhuana (Religion) (2) Cultural (Hnam nunzia) (3) Politics (Ram inrelbawlna) (4) Ei leh bar (Economics) (5) Infiamna (Sports) ah te thenin han thlir kual dawn teh ang.
(1)Sakhuana (Religion) : Mizote hi kristian zaa za kan inti a, Pathian thu lamah pawh kan sang hle a. Zalen takin kan duh hun hunah kohhran thiltihnaah kan tel thei a, fellowship leh inkhawmpui lian tak tak kan siam a , thupui tha tak tak neiin thu tha tak tak kan ngaithla thin a, ramthim veiin rawngbawlna lamah fuihna thu tha tak tak kan infah tawn thin a ni. Heng thu te hi kan ngaihthlak lai chuan tha kan ti em em a. Mahse , kan ngaihthlaka tha kan tih piah lamah chuan kan ngaithla zo a han thawkzui leh
Bawhzui peih kan tlem leh pharh thin a ni. Hei vang hian alawm kan ram hian that lam kan pan theih loh . Pathian thu pawh kan hria, ataka zawma rinawm tak a thawk peih kan tlem lutuk hi a pawi em em a ni.
(2)Khawtlang (Society) inrelbawlna: Mizote hi khawtlang nun inpawh tlang em em kan ni a. Khawtlang ralmuang leh nuam, mi dangte tanpui thin, rethei leh hnuaihnung zawkte ngaihsak thin ni mah ila khawtlang inrelbawlnaah hi chuan kan del dul ngaihtuah chuan mi thahnemngai tlemte te zara mualpho lo mai kan ni te pawh ti ila a sual tam lo vang. Kan society-a bet tlat , aia upa zah thiam te , thuhnuairawlhna te , rinawmna te, thianghlimna te , hnuaihnung leh rethei zawkte khaikan duhna thinlung te leh Mizo nih tinuamtu dang tam takte hian tlem tlemin kian zai a rel ta nge kan nun atang hian kan paih bo hret hret zawk. Mizo society-a a lailum luahtu ber tlawmngaihna pawh chuaiin tlawmngaihna tih pawh tlawmngiatna tiin kan thlak a. Tlawmngai tur pawhin inphut chhuah a ngai ta hial a nih hi. Mizo irawm chhuak ngei pawhin thlan lai tura hlawhfa lak a rawt ngam ta hi eng vang nge ni ang ? N.G.O hrang hrang Y.M.A, M.H.I.P, M.U.P etc , te a ding a, inkhawmpui lian leh conference ah te thusawi mai bakah lemchan leh thiamna chi hrang hrang hmangin zirtirna kan dawng thin a. Mahse, hma kan sawn thei mawlh bawk si lo.
Kan inkaihhruaina leh inzirtirna dawn te hi hmana kan pi leh pute’n Zawlbuka inzirtirna an pek ai khan a tha zawk tih theih tur vek a ni si a. Heti chung hian engvanginnge hma lam pan lova rih artui phur ang maia kan hawi kan hawi tak mai. Hei hian kan hriat mai piah lama a tak ram thleng peih lova a phawvuaka kan tal mai mai vang a ni mai lo maw.
(3) Ram (politics) inrelbawlna : Ram inrelbawlna lama kan dinhmun pawh hi hmuh hmaih a har khawp mai. A chhan chu kan raminrelbawlna (Politics) te hi han thlir ila diknain hmun a chang tlem tial tial a, retheite rahbehna a nasa tial tial a, eirukna chuan a lailum ber changing mi tam takin kan luhchilh mek a. Heng zawng zawng hi hriain thalai te han harhchhuak thin mahse kan thupuia kan sawi ang hian kan hritna leh ngaihtuahnain a phak ve tawk china tihdamna leh venhimna kan rilrua awm pawh mi dang tih torah kan dah hmiah ngam, tlat a ni. Chutih lain a awmzia pawh hrilh fiash thiam lova politics khel ka n kat nuk bawk nen. Han vei ve viau thin mah ila hma la zui leh bawhzui peih tak tak kan vang hle thung si. Kan thawm chiah hi a ring emaw ni tih turin kan ram inrelbawlnaa mi dik lo nia kan hriat, Minister te, Officer lian te hi han demin han haw viau thin mah ila dik tak chuan kan chawbel min rawn zenpuia kan nghei dawn em te a nih loh chuan a tak ram thlenga han do peih kan ram hian a neilo takzet a ni. Thalaite leh mithiamte’n ngun takin ngaihtuah ila kan thiamna leh hriatna te hi ngawih bopui mai lovin kan ram dinchhuah nan kan thiamna leh finna hmachhuanin i pen ang u
(4)Ei leh bar (economics) : Mizote hi hmanlai chuan lo neia eizawng kan ni a, khawvel thiamna leh changkannain min chim hnu pawhin a tam zawk chu lo neia eizawng kan nia , lo nei ngawt lo pawhin eizawnna tham tam tak a awm teuh tawh a ni. Chuti chung chuan thalai lehkha thiam leh thiam lo hna nei lo kan kat nuk tho a. Sorkar hna chauh kan thlir nge kan thawh awm tawk kan thawk peih lo tih pawh hriat hran a har khawp mai. Hna a vang kan ti chung hian kan vela hna,m dang tam tak chuan thawh sen loh an hmu reng tho si. Kawng engkimah eizawnna tlak tur chuan taima taka beidawng lova huaisen taka kan thawh a tul a ni. Mahse, thalai tam tak hna hmu lova nu leh pa chawm hlawma tei vel mai mai kan tam hle bawk si a. Hetiang hrereng chung chuan Mizote hi hnam taima kan ni tih luih talh a har khawp mai. Mahni inchawm thei leh eizawnna nghet nei nih hlutna leh thatna hre deuh vek si hi mahni inchawm zo tura hma la tak tak ngam kan vang hle mai.
Chu mai a ni lo, mahni thawhchhuah baka sum hmang thin leh lakluh mil lova che thin kan ni tlangpui lehnghal a. Mahni thawhchhuah mila awm zak kan tam em em bawk a. Ngun taka kan ngaihtuah chuan a zahthlak hle a ni. Chuvangin thalaite’n ngun taka kan ngaihtuah a hun tawh em em a ni. Mahni kea ding ve thei tura eng pawh huama kan beih ve a hun tawh em em a ni.
(5) Infiamna (Sport) : Infiamna lamah hian Mizote hian talent kan nei tha em em a. Kan hawina lam zawngah hi chuan rampum huap mai pawh ni lo khawvela lang pha kan nei ve ta nual mai. Infiamna chi hrang hrang kan ti thei zul a, talent tha tak tak pawh kan nei. Amaherawhchu, fet deuh taka thlir chuan a nawlpui hi chuan hlawhtlinna tak tak chang tur hi chuan kan la bei tawk lo deuh ni hian a lang thin. Sorkar-in hma a la chak lo kan ti a, a dikna lai chen pawh a awm; amaherawhchu, a pawimawh ber chu keimahni kan ni.
Mizote hi insum theilo tak mai kan ni lehnghal a. Infiamna nen a kal kawp thei lo tih hre reng mah ila kan tawrhchhelna hian a tlin lo ni berin a lang .Thil nihphung kan hria a, hlawhtling tura beih dan kan hria a, a taka hma la ngamte hlawhtlinna lawmpuiin ngaisang viau mah ila mahni tih ve tura dah a, ‘keimahin ka ti ve thei a ni tia ke pen ngam kan vang hle lawi si.Hlawhtling tur chuan pumpelh leh kawng awlsam a awm lova, a taka tawn ngam apiang an hlawhtling mai a ni.
Kan han sawi tak atang hian feeling emaw reasoning emaw tuallai ringawta thai vel mai mai tawh lovin mahni pawh awareness tha tak neia mahni inpe chunga kan thawh a hun tawh tak zet a ni. Tunlai khawvelah chuan a ngaihna hriat mai a tawk lo va, a taka thawk leh sulsu ngam hi kan ramin a mamawh tak zet a ni. Khawnge Mizo ral hma a zam ngailo,thian chhan thih ngam, lu chum ban chum huama ram tana bei ngamtu inti te hian kan Mizo society hlutna te,zahawmna te hi chhawm nungin puanven sawi chhingin kan ramin ‘Chhantlak ka la ni e…’a tih lawm lawm lai hian duhamna te , mahni hmasialna te,hlemhletna te, eirukna te vanga khur chhe mai lovin mahni chauh inngaihtuah lovin kan ram tan tiin kan ban leh khup zawi tawhte tichak thar lehin hmasawnna lamtluang zawhin ke I han pen tlang leh teh ang u.