Kan thupui hi vawi tam tak thusawitu leh mi thahnemngai ten an sawi kan hre tamin zawm atana tha kan hriain kan nunin a tawngbaw viau tawh awm e. Amaherawhchu, zawmtur a pawh chu ngun taka inzirtir a ngai tlat thung si a ni. Tunah chuan hlawhtling tur chuan taimak ringawt hi a tawk tawhlo emaw ni chu aw tih rum rum chang a tam ta mai. Hlelmhletna in kan ram a tuam a, dik taka tih chuan hlawhtlin a har ta hle ni te pawh hian a lang thin. Mahse, taima leh thawkrim te hi chu an hlawhtling ngei ngei thin tih erawh kan hriat thar fo a tul khawp mai.
Hlawhtling kan tih hian mizo te hian enge kan kawh tir ber le? Sorkar hna thawk a, sum tam tak la lut a, inlehlo nei tha te hi hlawhtling kan ti mai ni hian alang. Kan hlawhtlin leh hlawh tlinloh teh nan sum leh dinhmun sang kan hmang ber thin. Mihlawhtling kan teh dan te pawh hi ngun taka ngaihtuah that chu a ngai a ni. B.C. Forbes chuan mi in a theihtawp chhuah a, a theihna zawng zawng a a beih chuan khawvelin hlawhchham ti mah se a hlawhtling a ni a ti mauh mai. Mi hlawhtling te chu mahni tum leh duh em em dinhmun a din emaw neih emaw hi hlawhtling kan ti thei ang. Hlawhtling hi a tam lam leh hlut lam atanga in teh sak chi a nilo a, a tawngtu in alo tumlawk dan leh a lungawina atang a teh tur ni in a lang. Mi pakhatin sum tam tak neiin in leh lo tha tak a din a, hlawhtling a inti em em a, chutih laiin a thenawm pa chuan sangha thahnem tak a man a, a tukah bajar a hralhna in buhfai lakna a neih dawn avangin hlawhtling a in ti viau thei bawk. Chuvangin hlawhtlinna chu thinlung atanga duhthusam kan thlen hian a lo awm thin alo ni reng mai. Sum tam tak a ni emaw dinhmun sang a ni emaw rilru chhungril atanga lawmna nena kan thlen a kan chan hian hlawhtlinna kan ti thei ang. Sum ringawt hi chu hlawhtling tehnan hmang dawn ta ila chuan hlawhtlinna avanga hlimna hi mi tlemte te tan chauh a neih theih a ni dawn tihna a ni a. chuvangin hlawhtlinna kan neih tum dan ah pawh hian kan fimkhur chu angai hle ang.
Hlawhtlinna hi duh duh a neih leh chan theih chi a ni lo a, taimakna leh tihtak tak na tello chuan vanneihna ringawt a neih chi a ni lemlo. India President kalchhuak ta Dr APJ Abdul Kalam pawh kha chanchinbu zuara a zirna tur hlawh chhuak chung a lehkha zir a ni a, Manmohan Singh tuna Priminister pawh hi electric thlen lohna khua atang a chawrchhuak mombati eng hnuaia lehkha zir thin a ni.
Taimakna awmzia leh hlutna te hi sawi ngai lovin kan hre fur awm e. mi taima te chu kan ngaisang a, taimak avanga hlawhtling ta te pawh kan hre nual awm e. Mi taima bik te hi an piang bik emaw kan ti palh ang tih a hlauhawm ka ti. Taimakna hi pianpui a nilo a, mi in hrehawm chung chung leh peihlo chung chung pawha an tih hram hram hian mi taima kan ti mai zawk a ni. Chuvang chuan kan tawrhchhelna te, tumruhna te, beih talh talhna te avang hian midangte hian taima nihna (title) minlo pe mai thin alo ni. Taimakna hi hlawhtlinna bulthut a ni kan ti thei ang. Taimakna leh thawhrimna te hi inkawp tlat an ni. Lemziaktu lar tak Michelangelo khan a thawhrim zia thu sawiin ‘lemziak thiam ka tum nasat zia leh ka thawhrim zia hi chu mipuiin hria se ka thiamna hi nep tiin an ngaisang lovang’ a ti hial a ni. Hlawhtling tur chuan kan thawhrim a kan taimak a ngai takzet a ni. Microwave society ah kan cheng tawh a, thil reng reng awlsam leh reilo te chhung a tih kan tum ta vek a, hei hian kan taimakna a pawt hniam a thawkrim lova hlawhtlin kan tum ta vek emaw tih tur a ni. Mizo te hi hnam taima tak anga insawi reng thin kan ni a. A dikna chen chu awm mah se tun dinhmun thlir hi chuan kan taima tawklo hle in ka hria.
Tunlaiah chuan vanneihna neih thut a hlawhtling nih kan tum theuh a, vannei lova kan inhriat chuan kan beidawng mai thin. Mizo thalai te hi kan teirei peihlo em em ni te hian a hriat a. Kan ngaihsan em em zirna lamah pawh hian tan kan lak a tul khawp mai. Pass tawk tawk leh tlin hram chuan kan lung a awi ve mai thin te hian a hriat a. Chutah zirna lamah lah hian taima taka zir a thawkrim a pass tha te ai chuan zir mang lova pass thei te hi kan ngaisang leh tlat thin. Nu leh pa ten a kan fa te taimak kan zirtir danah pawh hian kan inen ngun chu a ngai a ni. ‘Lehkha I zir thatloh chuan rim takin thlantui far zawih zawihin lo lam hna I thawk anga’ kan ti a. Taima tura kan inzirtir lai ngei pawh hian thawhrim chu anchhia a ni ti in an rilru ah kan tuh fo thin. Nuam sa deuh a hausak leh dinhmun sang a din hi kan inzirtir kawng awmchhun a nih miau si avangin zirna lama tlema hnufual deuh te tan chuan kawng a ping hle te hian a hriat thin a ni. Michael Jordan basketball avanga khawvel hriathlawh chuan ‘vawi tamtak ka lo hlawhchhamna hi ka hlawhtlinna tura kailawn pawimawh ber chu a ni’ a ti a ni. Chuvangin taimak kan inzirtir danah hian thawhrim leh taimak hi hlawhtlin na bul a ni tih kan thalai te rilru ah hian kan tuh a ngai takzet a ni.
Kut hnathawh te hi thalai te hian kan uar lo em em a, hnamdang thalai te hi kan tluklo hle a ni. Kan rilru a kuthnathawh anchhia anga a intuh tawh vang nge kut hna thawka eizawng te hi kan ngaisang lo khawp mai. Chutih laiin film leh media in kan nitin nun a nghawng a, mi ni khat nun(stage performance) leh vacation hmang te TV atanga entawnin kan nun pum an awm dan anga hman kan lo tum ve khanglang thin bawk nen. Korean ho faina leh thianghlimna kan entawn a, a tha reng mai. Mahse ngun taka ngaihtuah chuan kan thalai te kar tluan leh kumpui linglet a fai veng reng a awm kan tum a, balh hlau a kan in tuai hlurh hlurh chhung hi chuan hlawhtlin a har viau a rinawm thin khawp mai. Mr Stuart Canada atanga Mizoram dinhmun siam that tuma rawn kal chuan Higher and Technical Institute, Mizoram a tlawh na a a thusawi pakhat ka vei zui em em chu ‘Mizoram leilung hi a tha em em a, thil engpawh a to thei hi in vannei hle mai; mahse, hlawhtlin pui tham thar chhuak tur chuan thlai te hi mizo thlan tuiin a chawm angai a ni’ tiin a sawi a ni. Chuvangin kan ram leilung te hi taimak chuan hlawhtlinpui tham khawpa tha a ni hrim hrim. Ramdang mai pawh nilo state dang han thlir hian ruahtui pawh dawng thalo chung hian fur ruah vawi hnih khat sur khawl nan lei laikhuar in chuta tui tling chuan an thlai te an chawm thin. Keini ram leilung nen chuan a hahdamthlak hlei khawp mai. Tunah pawh kan sorkarin N.L.U.P. hmangin rethei te khaichhuah a tum mek a ni a, a dawngtu te pawhin taima tak chunga kan thawh loh chuan kan hlawhtling dawn chuanglo a ni. Sorkar atang a tanpuina kan hmuh te hi hmang tangkai thiamin keimahni tih theih ve tawk hi chu kan tih ve a ngai a ni. Dale Carnegie chuan ‘hna harsa thawk hmasa la hna awlsam ho chu amahin a fel mai ang’ a ti a, a dik hle mai.
Mizo thalai te hian hlawhtling tur chuan taima taka ruahman lawkna (Planning) tha siam a kan bawhzui a ngai a ni. Mark Victor Hansen chuan ‘mi tam tak kan hlawhtlinlohna chhan chu kan lo hlawhchham tawhna lehthal tum a hlawhtling tura ruahmanna kan siam peihloh vang a ni’ tiin a sawi a, a dik hle mai. Mizo thalai te hi han inzawh pawh hian tum renrawn nei a mahni hmakhua atana ruahmanlawkna nei kan vang hle awm e. Kan thianpa pakhat chu nupui a neih huna indan na tur a ngaihtuah lawk avangin thian dang te chuan an nuih zat hle a ni awm e. A tla chawp a nun kan hman than lutuk avang hian mi in ruahhmanna an han siam hian kan nuih a za tlat thin. Tin, ruahmanna nei a tih hlawhtlin lehloh hian mi ten min hmusit ang tih hlauh avang te pawh aniang. Bakah lehkha zir lai ah pawh ngun deuh a zir ve si fail nih te hi kan hlau viau thin. Kan High School kal ve lai chuan school changkang ah lut ve pha heklo kan ngaihtuah san theih ber a kan han ruahman ve pawhin sipai tan pah a lehkha zir bak kha chu kan ngaihtuah thleng meuh lo. Chuvangin inruahman na leh inpuahchah nate hi kan nei tha tawklo fo thin. Hlawhtling tur chuan taima tak a beih fan fan angai tih chu hre theuh mah ila kan zuzi leh fo thin. Tun laiah career guidance te kan ti kan lehkha zir a ni emaw kan hmakhaw ngaihtuah nan hian taima takin hunte pawh hi kan pe in kan serh hrang ve ngam tur a ni.
Tin, Hlawhtling tura pawimawh deuh mai chu tihtakzetna hi a ni a. Mizo thalai te hi ngun taka kan in en fiah a ngai takzet a ni, thatchhia leh zawmthaw inti lemlo mah ila thil kan tih reng reng hi kan ti takzet em? Kan inzawh nawn fo thin a tul a ni. Tihtakzetna chuan mawhphurhna hlen a keng tel tlat a, kan hma zawna tih tur leh mawhphurhna hlen hi hlawhtlinna kawng pawimawh tak a ni. Thalai tam tak rintlakloh leh mahni ko a tih tur awm tihloh mai mai ching kan tam ta hle mai. Heng hian thatchhiat na lamtluang min zawh tir fo thin. Ngaihzamna min neih tir a ‘ni mai mai teh se’ tih na rilru min neih tir a kan hma hunah enge kan tawn dawn ngaihtuah miahloh a nitin a thalai vak khaw tang mai kan tam hle a ni. Tihtakzetna ah chuan mahni inthunun na leh thihsan nun hian hmun a chang tam hle. Jim Rohn chuan ‘thli leh sik leh sa inthlak thin chungah hian thu neilo mahla I mawhphurhna chu midang tihtur ni lovin nangma thu thu, I tihpuitlin tur a ni’ a ti a ni.
A tawpber a kan sawi belh duh chu hlawhtling tur chuan bul tanna chu tlem leh beitham deuh te pawh nisela taima taka thawh a ngai thin a ni. Mizo te hi tlemte atanga bul tan kan thiamlo em em a, kan hlawhtlin thur thur nghalna tur a nih loh chuan kan peihlo fo thin. Mahni inrintawkna nen kan thiltihna zawnah a chung nung leh tha ber kan nilo maithei, kan hmalakna zawnah kan rilru zawng zawng kan pek a, kan rilru kan sawrbing a ngai thin a ni. Chu vangin thalai te kan inenchian a tul hle a ni. Hlawhtling tur chuan bul tanna tlawmte pawh nise kan taimak a, tumruhna nen a tihtak zet a kan beih a tul takzet a ni. Taima taka bul tan a, ruahhman lawkna fel tak kan siam a, zawi zawi a hmasawna mawhphurhna te kan tih hlawhtlin a, tih tak zet a kan thawh apiang kan tih thin a, kut hnathawh, zirna, sumdawnna, eng hna pawh nise taimakna leh tih tak takna nena kan thawh chuan kan hmazawnah kan hlawhtling zel dawn a ni.